خواص و تفاوت عجیب اترج و ترنج و بالنگ
بالَنگ، ترنج، بادرنگ میوه‌ای خوراکی از تیرهٔ مرکبات است. از آن در مرباسازی استفاده می‌شود.
اترج چيست؟
بالَنگ، ترنج یا اترج با نام علمی Citrus medica میوه‌ای خوراکی از تیرهٔ مرکبات است. در منابع اصلی و مستند طب سنتی ایرانی این گیاه دو نوع متفاوت دارد که به اترج کبیر و اترج صغیر معروف هستند. اترج را به یونانی مارسیسقا و به سریانی اطروغا و در زبان اهالی مصر ریحان النعنع و به هندی بجوژه می‌گویند.
فرق ترنج و بالنگ
اترج دو گونه است يكی اترج صغیر که پوست آن صاف و هموار و نرم است و دو طرف آن باريك که اين نوع را در فارسى ترنج می‌نامند و نوع دوم اترج كبير است که پوست آن غير ناهموار و دو طرف آن چندان باريك نيست بلكه طرفی که متصل به شاخه درخت است اندكی پهن‌تر و طرف دوم آن اندكی باريكتر که اين نوع را به فارسی بالنگ می‌نامند.
بالنگ چيست؟
بالنگ به انگلیسی Citron و با نام علمی Citrus medica که در کتب طب سنتی با نام «اترج کبیر» آمده است. میوه آن را به فارسی بالنگ می‌گویند و از نظر گیاه‌شناسی زیرگونه‌ای از بادرنگ است. این درختچه دارای میوه‌هایی است که گاهی به وزن یک کیلوگرم نیز می‌رسد.
بالنگ درختچه‌ای است به شکل غیر منظم که برگ آن با کمی اختلاف شبیه سایر مرکبات است ولی میوه آن به کلی متفاوت است و برخی از انواع آن در ابعاد یک خربزه کوچک است. شکل میوه بالنگ شبیه یه توپ فوتبال آمریکایی است و از طرفی که متصل به شاخه است کمی پهن و از طرف دیگر باریک‌تر است.
پوست بالنگ به رنگ زرد طلایی و خیلی ضخیم و موج دار و دارای برآمدگی‌هایی مانند تاول درشت است. قسمت عمده میوه بالنگ را پوستی زرد و گوشت سفید داخلش فراگرفته و تقریباً جای برای میوه ترش غیر خوراکی وسط آن باقی نگذاشته است.
ترنج چيست؟
ترنج یا برگاموت به انگلیسی Bergamot orange و با نام علمی Citrus bergamia Risso که میوه آن به اندازه پرتقال و به رنگ زرد لیمویی و خوش و عطر و بو است. مزه میوه ترنج اندکی تلخ‌تر از گریپ‌فروت است ولی ترشی آن از لیمو کمتر است. خاستگاه این گونه روشن نیست ولی این گیاه در مناطق مدیترانه‌ای می‌روید و در کشورهای ایتالیا و فرانسه به صورت تجاری کشت می‌شود و از اسانس آن برای مزه دادن به انواع چای و شیرینی استفاده می‌شود.
ترنج میوه‌ای است معروف و مشهور از جنس مرکبات و بسیار معطر است که دبال و دباله و متک نیز معروف بوده که در کتب طب سنتی با نام «اترج صغیر» آمده است. ترنج کمی از نارنج بزرگتر و همانا برای کثرت چین و شکنجی که بر روی پوست آن است بدین اسم موسوم شده است.
طبیعت یا طبع اترج
طبق نظر حکمای طب سنتی ایرانی پوست زرد اترج گرم و خشک است و شحم آن یا به عبارت دیگر قسمت گوشت سفید داخلی متصل به پوست زرد آن در ارقامی که این قسمت شیرین است، سرد و تر است و در ارقامی که این قسمت کمی ترش است سرد و خشک می‌باشد.
خواص اترج
حکما طب سنتی ایرانی در مورد خواص و فواید اترج چنین آورده‌اند که پوست زرد اترج برای تقویت قلب و مغز و کبد سرد و معده و احشای داخل شکم مفید است و برای تحلیل بادها و نفخ و کمک به هضم غذا بسیار منفعت دارد. بخصوص مربای اترج، زیرا خوردن قسمت گوشت سفید آن یا به عبارتی میوه آن بسیار ثقیل و سنگین است و دیر هضم و مصرف آن باید به صورت مربا باشد. همچنین دم کرده پوست زرد خشک شده آن مسکن قی صفراوی و جویدن آن خوش بوکننده دهان است.
خواص اترج در طب سنتی
اترج ملطف و قابض و صاف کننده روح طبیعی و پاک کننده خلط خون از صفرا و مسکن قی صفراوی و مقطع مره صفرا و مسکن تیزی خلط صفرا و مانع ریختن صفرا به معده و روده‌ها است. همچنین برای طپش قلبی که گرمی باشد، تقویت جگر و معده و جهت تسکین حرارت شکم، رفع تشنگی و اسهال صفراوی و کبدی و گزیدگی عقرب و مار شاخدار و رفع یرقان و کلف و قوبا و خارج کردن زالوی در حلق مانده مفید و تریاق سموم است.
پوست زرد اترج جهت تقویت قلب و مغز و کبد سرد و معده و احشا و دفع غثیان و خوشبوی کردن دهان و تلطیف و تحلیل بادهای سرگردان در بدن و تقویت هضم نافع است، خصوصاً مربای اترج که با عسل تهیه شده باشد.
اما نباید در مصرف مربای اترج یا همان مربای بالنگ زیاده‌روی کرد. مربای بالنگ یا همان مربای اترج از مفرحات تریاقیه است و حرارت آن معین بر خاصیت آنست و طبیخ خشک آن مسکن قی صفراوی و مضغ آن خوشبو کننده نکهت و شرب خشک کوبیده آن با عسل دفه کننده مضرات همه‌ی زهرها است.
همچنین آشامیدن عصاره اترج که با شحم گرفته باشند جهت گزیدن افعی و طلای محرق خاکستر آن جهت برص مفید است. همچنین خشک غیر محرق آن را اگر در صندوق و جامه گذراند مانع کرم زدن لباس و جامه است و چون پوست یک عدد اترج را در شراب اندازند در ساعت آن را ترش کند و تبدیل به سرکه خواهد شد.
طبع پوست و میوه اترج
پوست زرد آن گرم در اول و خشک در دوم است و بعضی گرم در دوم گفته اند و گوشت آن یعنی اصل میوه آن که در زیر پوست زرد آن است آنچه مغز آن شیرین است سرد و تر در دوم ولیکن بسیار سرد و مرطوب است و آنچه ترش است سرد و خشک در سوم که می‌گویند در اول سرد و تر است و در تری و خشکی معتدل است و مغز ترش آن در آخر دوم سرد و خشک و شیرین آن سرد و تر است و تخم آن در اول سوم گرم و در دوم خشک و برگ و شکوفه آن در آخر دوم گرم و خشک است.
اترج لطیف کننده و صفا بخش روح طبیعی، همچنین لطیف کننده خون از صفرا است و قی صفراوی را تسکین می‌دهد. قطع کننده مره صفرا و سوختگی آن است و مانع ریختن صفرا به معده و روده‌ها می‌شود و جهت خفقان گرم و تقویت کبد و معده و جهت تسکین حرارت اعضای داخلی شکم و تشنگی و اسهال صفراوی و کبدی مفید است همچنین رفع کننده یرقان و کوفتگی است.
خواص عرق اترج
مایعی که از تقطیر جوشانده برخی از گیاهان مانند بیدمشک، کاسنی یا همین اترج و … به دست می‌آید را عرق نامند که جمع آن عرقیات یا عرقیجات است، عرق گیری یکی از شکل‌های استفاده از گیاهان است که اغلب به صورت خوراکی یا دارویی به مصرف می‌رسند و از پرمصرف‌ترین عرقیات گیاهی می‌توان به عرق بهارنارنج، عرق زنیان، عرق اترج، عرق نعناع و گلاب اشاره کرد.
عرق اترج دارای طبیعت گرم است و برای تقویت معده و اعصاب معده نفع بسیاری دارد. همچنین این عرق ضد اسهال و تهوع است و برای رفع عطش و سکسکه نفع بسیار دارد. خوردن عرق اترج یا همان عرق بالنگ برای افرادی که دچار گزیدگی مار و عقرب شده‌اند منفعت دارد چرا که از مفرحات تریاقیه است یعنی اینکه اعصاب را تسکین می‌دهد و پادزهر سموم داخل بدن است.